Lubelscy rotmistrzowie w czasie powstania Chmielnickiego #1 Formacje samorządowe

Wesprzyj portal, udostępniając znajomym:

„Rok 1647 był to dziwny rok, w którym rozmaite znaki na niebie i ziemi zwiastowały jakoweś klęski i nadzwyczajne zdarzenia”. Tymi oto słowy rozpoczynała się pierwsza powieść Henryka Sienkiewicza „Ogniem i mieczem”, opowiadająca o dramatycznych wydarzeniach największego powstania kozackiego na Ukrainie. Moment ten był przełomowy w nowożytnej historii Polski, gdyż zapoczątkował długoletni okres wojen domowych i walk Rzeczpospolitej z wrogami zewnętrznymi. Powstanie hetmana Chmielnickiego zmobilizowało ogromny wysiłek zbrojny, który poniosły wszystkie województwa. Kraj wystawiając tak duża liczbę oddziałów wojskowych musiał zadbać o właściwą kadrę dowódczą, której liczba wynosiła kilkaset osób. W okresie tym największą część jazdy zarówno tej państwowej jak i samorządowej stanowiła jazda pancerna (zw. także kozacką). Spowodowane było to z jednej strony uniwersalnością jej działań jak i stosunkowo niskimi kosztami wyekwipowania. Województwo lubelskie również partycypowało w wysiłku zbrojnym kraju, jednak w zdecydowanie mniejszym stopniu, niż województwa, które bezpośrednio narażone były na zagrożenie kozackie. Warto jednak przyjrzeć się kadrze oficerskiej, wywodzącej się z województwa lubelskiego, oraz siłom którymi dowodziła.

W pierwszej kolejności wypadałoby zwrócić uwagę na formacje zbrojne samorządowe w szczególności wojska powiatowe i wyprawy łanowe. W tym pierwszym przypadku, już 1 lipca 1648 r. uchwałą sejmiku lubelskiego z 10 czerwca 1648 r. powołano 600 konny pułk pod dowództwem Zbigniewa Firleja, starosty lubelskiego, którego służba trwać miała dwa kwartały.

Zbigniew Firlej pochodził z rodziny magnackiej województwa lubelskiego. Był synem Reginy Oleśnickiej i Mikołaja Firleja, wojewody sandomierskiego i starosty lubelskiego. Jego braćmi byli Andrzej, rotmistrz królewski, Stanisław i Henryk a siostrami Elżbieta i Katarzyna. Poślubił on księżną Annę Wiśniowiecką, z którą miał syna Mikołaja rotmistrza jazdy pancernej i Jana, a następnie ożenił się z Katarzyną Opalińską. Odbył studia zagraniczne w Bolonii (1632 r.), po czym wrócił do kraju (1636 r.) i objął w zarząd starostwo lubelskie po swoim ojcu. Posłował kilkukrotnie z ramienia sejmiku lubelskiego na sejm walny (1637, 1638, 1641, 1642, 1645), był deputatem do Trybunału Koronnego w Lublinie oraz elektorem Jana Kazimierza z województwa lubelskiego.

W trakcie kampanii przeciwko hetmanowi Chmielnickiemu, tak jak już wspomniano dowodził pułkiem wojsk powiatowych woj. lubelskiego. W skład pułku wchodziły 2 chorągwie Zbigniewa Firleja, jedna 100 konna husarska i druga 100 konna pancerna, 100 konna chorągiew pancerna pod dowództwem Floriana Słupeckiego, 100 konna chorągiew pancerna Bartosza Kazanowskiego, 100 konna chorągiew pancerna Remigiana Jędrzejowskiego oraz 100 konna chorągiew pancerna Pawła Spinki.

Obrazek 1

Z tego zestawienia znany jest jedynie Florian Słupecki, który pochodził z bogatej, kalwińskiej rodziny szlacheckiej województwa lubelskiego. Był synem Feliksa, kasztelana lubelskiego i Barbary Leszczyńskiej. Miał czterech braci Mikołaja, Jerzego, Krzysztofa i Rafała oraz 4 siostry. Studiował w Niderlandach w latach 1632 – 1637. Po opuszczeniu pułku Z. Firleja został mianowany porucznikiem i faktycznym dowódcą prywatnej chorągwi pancernej Adama Hieronima Sieniawskiego, na czele, której walczył w obronie Zbaraża. W tym samym roku w wyniku ran zmarł.

Obrazek 2

Niestety nie wiemy wiele o życiorysach pozostałych rotmistrzów. Istotne jest natomiast to, iż sam pułk aktywnie wziął udział w walkach z Tatarami i Kozakami w 1648 r. W obozie pod Piławcami, pułk Firleja opuścił regimentarzy i przeszedł na stronę księcia Jeremiego Wiśniowieckiego, co wywołało ich gniew. Wojska powiatowe podlegały rozkazom regimentarzy, wyjście żołnierzy powiatowych spod ich jurysdykcji, mogło spowodować oskarżenie o nie wykonywanie rozkazów. Przypuszcza się, że związek z tym miało małżeństwo Z. Firleja z księżną Wiśniowiecką. Sam pułk zasłużył się również w walce, osłaniając szańce piechoty nad rzeką Pilawką i staczając wygraną batalię z Kozakami pod Lublinem. W drugim kwartale, zaczynającym się 1 października pułk Firleja zaczynał służbę w nieco zmniejszony składzie i liczył 500 koni. Było to spowodowane działaniami zbrojnymi i problemami finansowymi. Zbigniew Firlej dowodził już tylko 100 konną chorągwią pancerną, a ze starego składu pułku pozostał Remigian Jędrzejowski (100 pancernych). Nowymi twarzami w pułku byli rotmistrzowie Tomasz Innocenty Zaporski (200 pancernych) i nieznany z imienia Borowski (100 pancernych).

Tomasz Zaporski podobnie jak Florian Słupecki pochodził z bogatej rodziny szlacheckiej województwa lubelskiego. Jego bratem był Stanisław, miecznik lubelski, synem Michał miecznik i podczaszy lubelski. Sejmik wyznaczył mu funkcje rotmistrza dwóch chorągwi pancernych w pułku Z. Firleja w drugim kwartale od 1 października 1648 r. Oprócz działalności wojskowej był niezwykle zasłużony dla działalności publicznej w samym Lublinie. W latach 1658 – 1681 był skarbnikiem lubelskim, marszałkiem sejmikowym, sędzią skarbowym i posłem lubelskim. Posiadał dobra w powiecie lubelskim i kamienicę w mieście przy ul. Olejnej. Zmarł 6 stycznia 1681 r. Natomiast pułk Z. Firleja został rozwiązany 1 stycznia 1649 r. z powodu problemów finansowych a sam Firlej zmarł w tym samym roku, możliwe, że w trakcie działań zbrojnych.

11 czerwca 1652 r., sejmik uchwałą powołał już tylko jedną chorągiew powiatową pod dowództwem Mikołaja Grabia. Rodzina Grabia , pieczętowała się herbem Grabie, a zamieszkiwała województwo lubelskie, sieradzkie, ziemię chełmską oraz inne województwa. Choć niewiele wiemy o rodowodzie samego Mikołaja, to o jego karierze wojskowej mamy pewne informacje. W 1575 r. został wyznaczony jako rotmistrz 100 konnej chorągwi kozackiej, mającej zabezpieczać województwo lubelskie i ziemię chełmską w trakcie odjazdu szlachty na wolną elekcję. Jego zadaniem była ochrona powiatu krasnostawskiego oraz organizowanie podjazdów na granicę województw bełskiego i ruskiego w celu patrolowania ruchów wojsk tatarskich. W 1648 r. był porucznikiem jazdy powiatowej. W 1652 r., po uchwaleniu laudum sejmikowego, stawił się na popisie pod Sokalem. Nie mamy informacji czy brał udział w ówczesnych walkach, jednakże biorąc pod uwagę skalę konfliktów, nie jest to wykluczone.

W 1653 r. województwo lubelskiego zdecydowało się wystawić także wyprawę łanową. Wyprawa miała składać się z konnych, z których jeden miał być rekrutowany z 10 łanów, włók lub 50 zagród osiadłych. Pomiarem tym objęte były dobra szlacheckie, królewskie, miejskie i duchowne. Jeźdźcy mieli się stawić uzbrojeni na wzór pancerny. Daty popisów ustalono na 2 sierpnia dla ziemi łukowskiej oraz 14 sierpnia dla lubelskiej i urzędowskiej. Rotmistrzami mianowano B. Kazanowskiego (z. łukowska), oraz T. Ciołka – Brzezickiego (z. lubelska) i M. Rachowskiego (z. urzędowska). Rotmistrzom zezwolono na posiadanie 12 konnego pocztu. Okres służby trwać miał 1 ćwierć. Popisy odbyły się w wyznaczonym terminie, a wojska wzięły udział w kampanii żwanieckiej.

Bibliografia:

Akta sejmikowe ziemi chełmskiej 1572-1668, oprac. W. Bondyra, H. Gmiterek, J. Ternes, Lublin 2013, s. 46

B. Staręgowski, „Cyklop” z Kudaku. Życie i działalność wojskowa Krzysztofa Grodzickiego, generała artylerii koronnej, http://phw.org.pl/cyklop-kudaku-zycie-dzialalnosc-wojskowa-krzysztofa-grodzickiego-generala-artylerii-koronnej/

B. Staręgowski, Jan Karol Daniłowicz, lubelski protegowany Jana III Sobieskiego, Nasza historia. Kurier lubelski, nr. 12/2014, s. 21-22

D. Kupisz, Wojska powiatowe samorządów Małopolski i Rusi Czerwonej w latach 1572-1717, Lublin 2008, s. 29,193 – 194, 249, 252, 256, 259, 264, 274, 311, 394

H. Sienkiewicz, Trylogia, Warszawa 1989, s. 7.

J. Łoś, Pamiętnik towarzysza chorągwi pancernej, oprac. Romuald Śreniawa-Szypiowski, Warszawa 2000, s. 74

J. Wimmer, Materiały do zagadnienia organizacji i liczebności armii koronnej w latach 1648-1655, Studia i materiały do historii wojskowości, T.V, r. 1960, Warszawa 1960.

K. Niesiecki, Herbarz Polski, wyd. J. N. Bobrowicz, t. IV, s. 260

M. Wagner, Słownik biograficzny oficerów polskich drugiej połowy XVII w., T.I, Oświęcim 2013, s. 231, 307

M. Wagner, Słownik biograficzny oficerów polskich drugiej połowy XVII w., T.II, Oświęcim 2014, s. 221, 243.

Polski Słownik Biograficzny, t. XLV, s. 266-267, 299-300

T. Ciesielski, Wyprawa łanowa 1653, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Powstańców Śląskich w Opolu, Historia XXX, r. 1994, s. 59-60.
Ilustracje powstały w oparciu o rysunki B. Gembarzewskiego (H. Sienkiewicz, Trylogia, Warszawa 1989)

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *