Lubartów, założony w 1543 roku przez Piotra Firleja z Dąbrowicy, powstał w okresie panowania króla Zygmunta Starego. Dzięki dogodnym warunkom osadniczym, miasto rozwijało się szybko, przyciągając rzemieślników. W Lubartowie powstała słynna fabryka fajansów, której wyroby można obecnie znaleźć jedynie w muzeach w Lublinie i Krakowie.
W historii polskich miasteczek, Lubartów zajmował ważne miejsce jako ośrodek arianizmu i kalwinizmu. Znana szkoła ariańska założona w Lubartowie mogła poszczycić się wybitnymi wykładowcami, takimi jak Wojciech z Kalisza. Z biegiem czasu życie kulturalne w mieście ożywało. Powstawały pierwsze zbiory książkowe, dostępne początkowo tylko w szkole ariańskiej.
W 1906 roku, w wyniku silnego ruchu oświatowego i kulturalnego, rozpoczęło działalność Towarzystwo Krzewienia Oświaty „Polska Macierz Szkolna”. Na terenie Lubartowa pojawiły się nowe plany i nadzieje związane z tworzeniem szkół, organizowaniem kursów wieczorowych dla analfabetów oraz prelekcji pogłębiających wiedzę. Powstała również pierwsza biblioteka w Lubartowie, której inicjatorką była Helena Morozowiczowa, żona ówczesnego lekarza powiatowego.
Bibliotekę oficjalnie otwarto 27 września 1909 roku przy ulicy Lubelskiej 16. Księgozbiór początkowo liczył zaledwie 437 tomów, a praca w bibliotece polegała głównie na dyżurach i wypożyczaniu książek. Biblioteka była czynna od 15 do 17, a w dni targowe od 10 do 18. Wśród czytelników było wielu chłopów, którzy wypożyczali i dostarczali książki mieszkańcom swoich wsi. Po roku biblioteka posiadała już 720 tomów i 150 stałych czytelników. Pierwszą stałą bibliotekarką została Stanisława Kosior, znana później jako Królikowska.
Przy bibliotece zorganizowano kursy dla analfabetów, w których uczestniczyła młodzież z Lubartowa i okolicznych wsi. Kursy prowadziły osoby takie jak Helena Morozowicz, Stanisława Kosior i Naramowski, student z Lublina. Wielu uczestników kursu zostało nauczycielami w powiecie lubartowskim, gdzie pod pozorem organizowania ochronek prowadzili normalne nauczanie elementarne. Tego rodzaju placówki powstawały we wsiach Wola Semicka, Majdan Kozłowiecki i Pałecznica. W Woli Semickiej powstała również biblioteczka rolnicza i beletrystyczna licząca 85 tomów.
W 1910 roku w Lubartowie otwarto tajną szkołę elementarną, do której uczęszczało 40 dzieci w wieku od 6 do 14 lat. Tego rodzaju praca i działalność trwała do 1914 roku, kiedy to działania I wojny światowej przyczyniły się do zniszczenia większej części księgozbioru „Macierzy Szkolnej”. Pozostały księgozbiór liczący 1119 tomów został złożony w Inspektoracie Szkolnym.
W 1917 roku, dzięki staraniom Inspektora Szkolnego Michała Dubaja, biblioteka została ponownie otwarta dla publiczności i umieszczona przy ulicy Lubelskiej 24. Bibliotekarką została Janina Łaszczówna. W 1918 roku Wydział Powiatowy (Sejmik) zakupił 2000 książek beletrystycznych oraz 20 szafek, tworząc tzw. biblioteki wędrowne.
Źródło:
Bibliotekarz Lubelski, 1959 nr 3 [http://bc.wbp.lublin.pl/dlibra/plain-content?id=223 – dostęp lipiec 2024]
