Lublin jako miasto niemieckie

Pod tym kontrowersyjnym tytułem nie kryje się żadna prawda objawiona. Pragniemy jedynie przedstawić jak za pomocą prasy okupacyjnej podchodzono do historii Lublina. I tak oczom naszym ukazał się numer „Listy kolonistów” z sierpnia 1941 roku, w którym to próbowano „skręcić” nie tylko Lublin ale też i inne nasze miasteczka w niemiecką stronę. Zapnijcie pasy.

Od najdawniejszych już czasów widzimy Niemców w ziemi lubelskiej, leżącej między Wisłą a Bugiem i będącej najdalej na wschód położoną częścią Generalnej Guberni. Jak wszędzie, tak i tu na wschodzie miasta zakładano na prawie niemieckim niemal zawsze z niemieckich mieszczan. I tak wśród pierwszych mieszczan miasta Chełma, założonego w roku 1237 przez księcia ruskiego Daniela z Halicza, przewagę stanowili Niemcy.

Gdy później, w roku 1340, Kazimierz Wielki, król Polski, postanowił odbudować zniszczony przez Tatarów i Rusinów Lublin, polecił wykonanie tego zadania Niemcowi Franzko, pochodzącemu z Metzu, który miasto na niemieckim prawie na nowo zorganizował. Stary Lublin był miastem niemieckim; zarząd jego aż do roku 1504 był wyłącznie w rękach niemieckich wójtów. Również niemieckim przybyszom zawdzięcza swe powstanie i rozkwit założone w roku 1543 przez wojewodę Firleja miasto Lubartów, od jego herbu „Lewart” pierwotnie Lewartów zwane. Sam Firlej pochodzi z rodu flamandzkiego. Koloniści przybywali z okolic Kolonii i Jülich z Holandii i Flandrii.

Szkoła średnia założona przez Firleja w Lubartowie miała wielkie znaczenie dla umysłowego życia ziemi lubelskiej. Pierwszym jej rektorem był sławny wówczas poeta śląski Samuel Wolf. Zresztą sprowadzano także siły nauczycielskie z Niemiec, przeważnie z Wittenbergi i Lipska, do szkoły, w której oprócz łacińskiej i greckiej uczono też mowy niemieckiej. Aż do roku 1656 miasto, którego wyroby przemysłowe znajdowały zbyt poza granicami Polski, było pod zarządem wójtów niemieckich.

W roku 1580 powstało w południowej części ziemi lubelskiej dalsze miasto, które od założyciela, kanclerza Jana Zamojskiego, Zamościem zostało nazwane i prawem magdeburskim obdarzone. Osiedlono tam Niemców, Holendrów, dalej Polaków, Ormian, Szkotów i Włochów. Mimo że Niemcy byli w Zamościu mniejszością, jednak aż do końca XVII wieku tworzyli większość warstwy stojącej na czele życia gospodarczego, umysłowego i publicznego.

W XVII wieku nastąpił wzrost znaczenia niemieckiego mieszczaństwa w Lublinie. Nowi przybysze tych czasów byli to głównie kupcy i rzemieślnicy, jak odlewcze dzwonów, drukarze, księgarze, zegarmistrze itp., którzy szybko się dorobili i powagę oraz znaczenie zdobyli. O ile jednak byli protestantami, musieli bardzo wiele wycierpieć, podczas panujących wtedy z większym nasileniem prześladowań religijnych, tak że pod koniec XVII wieku dało się zauważyć wśród Niemców opuszczanie Lublina. Wtedy zaczął się jednak upadek miasta, które w roku 1569 w murach swych widziało ów sławny sejm, co Unię Polsko-Litewską oraz zgwałcenie Prus Zachodnich ustanowił.

Po raz ostatni nowy napływ Niemców do miast ziemi lubelskiej, szczególnie do samego Lublina, nastąpił w ostatnich latach przed upadkiem Rzeczypospolitej szlacheckiej, na początku XVIII wieku. Chodziło tu, podobnie jak w Warszawie, która w tym czasie była ośrodkiem silnego napływu elity niemieckiej, o siły fachowe bardzo wysokiej wartości, które przez swą przedsiębiorczość, pracowitość i umiejętność dały podstawę nie tylko rozwijającemu się tam w XIX wieku przemysłowi, lecz także, ponieważ po największej części bardzo szybko się polonizowały, przyczyniły się do rozwoju tworzącej się w XIX wieku polskiej warstwy mieszczańskiej.

Wcześnie osiedlili się także niemieccy włościanie w ziemi lubelskiej. Już w XV stuleciu przywędrowały z Galicji małe grupy niemieckich kolonistów. Potem ziemia lubelska zasilona została przez odgałęzienia niemieckiego osadnictwa włościańskiego, które od XVI wieku począwszy, ogarnęły zachodnie ziemie Polski. Koloniści, którzy wówczas osiedlili się nad Bugiem, byli pionierami kolonizacji napływającej z nizinnadwiślańskich. Na szlakach tego ruchu osadniczego powstały w roku 1617 na południe od Brześcia „Holenderskie wsie” Neudorf, Neubruch, które zostały przez właściciela tych ziem, Rafaela Leszczyńskiego, dolno-niemieckimi kolonistami z gdańskich Żuław obsadzone, a po krwawych zamieszkach wielkiego powstania kozackiego w 1647/49 przez świeży napływ ze starej ojczyzny zasilone.

Równocześnie z przybywaniem Niemców do miast ziemi lubelskiej, wpłynął w ostatnich dziesiątkach XVIII wieku nowy strumień kolonistów-włościan. Strumień ten, o największym nasileniu w 60. latach XIX wieku, powołał do życia w ziemi lubelskiej niemieckie kolonie, które aż do obecnych czasów zdołały się utrzymać i dopiero w 1940 roku straciły swych niemieckich mieszkańców na skutek powrotnego przesiedlenia „Volksdeutschów” ze wschodnich ziem Generalnej Guberni do Warthegau (ziem leżących nad Wartą), podczas gdy element kolonizacyjny niemiecki wcześniejszych stuleci oraz niemieckość miast rozpłynęły się już dawno wśród obcej narodowości lub też poszły drogą powrotną do kraju.

Koloniści osiedleni w okręgu zamojskim za Józefa II w czasie galicyjskiej akcji kolonizacyjnej, którzy w przeciągu wieku niejednokrotnie ulegli wpływowi polskiego otoczenia, są dziś pod opiekuńczymi skrzydłami Wielkiego Zjednoczonego Państwa na najlepszej drodze ku odzyskaniu swej przynależności i poczucia narodowego.

Zamykając ten osobliwy przegląd, trudno nie zauważyć, jak misternie utkany został mit „odwiecznej niemieckości” ziemi lubelskiej. Artykuł z okupacyjnej prasy nie tyle opisuje historię, ile ją tworzy – cegła po cegle, kolonia po kolonii, aż powstaje obraz regionu, który rzekomo od zawsze miał być niemiecki z ducha i ciała. Dziś czytamy te słowa z dystansem, ale też z niepokojem – bo pokazują, jak łatwo historia może zostać użyta jako narzędzie legitymizacji. Nawet w miejscu tak głęboko zakorzenionym w polskim losie jak Lublin.

Źródło:

Kolonistenbriefe, August 1941, Fünfter Brief = Listy Kolonistów, Sierpień 1941, Piąty list