Początki ochrony zabytków w Polsce

Artykuł przysłany przez p. Huberta Mącika.
Zagadnienia początków ochrony zabytków w Polsce wiążą się nierozerwalnie z utratą niepodległości przez Rzeczpospolitą w końcu XVIII wieku. Zainteresowanie przeszłością i jej pamiątkami, zarówno jako dziełami sztuki, jak i jako „osobliwościami” czy „pamiątkami starożytności” występuje w Polsce dużo wcześniej, czego przykładem może być choćby uwaga, jaką zwracał na romańskie kościoły Jan Długosz, jednak czasy rozbiorów podnoszą znaczenie zabytków, traktowanych wówczas jako świadectwo dawnej wielkości Polski i siły jej kultury, a zarazem jeden z elementów łączących rozdzielony pomiędzy trzech zaborców kraj.

Pod zaborami nie doszło do stworzenia aktów prawnych mających na celu ochronę polskich zabytków. Co więcej, zaborcy wykorzystywali swoje ustawodawstwo do stopniowego niszczenia świadectw polskiej przeszłości. Zjawisko to najbardziej nasilone było w zaborze pruskim.   Wyjątkowe na tym tle były działania inwentaryzacyjne przeprowadzone w Królestwie Polskim w latach 1827–1830, wykonane przez korpus inżynierów Wojsk Polskich z rozkazu Wielkiego Księcia Konstantego oraz kolejne, z lat 1844–1846 – na podstawie przepisów dekretu o ochronie zabytków, pod kierunkiem Kazimierza Stronczyńskiego. Po tzw. inwentaryzacji Stronczyńskiego pozostały bardzo cenne opisy i akwarele wiele obiektów już dziś niezachowanych. W wielu przypadkach wykonano wówczas najstarsze znane nam widoki cennych polskich zabytków.

W okresie tzw. autonomii galicyjskiej (1867–1918) wyraźnej poprawie uległa sytuacja badań i ochrony zabytków w zaborze austriackim. W drugiej połowie XIX wieku na ziemiach polskich jedynie w Galicji istniała prawnie zorganizowana służba konserwatorska kierowana przez Polaków. Tradycje ustawodawstwa związanego z ochroną zabytków były w Austrii zdecydowanie najdłuższe spośród państw zaborczych – sięgały roku 1750. Na terenie Galicji prowadzono szeroko zakrojone prace konserwatorskie w trakcie których doszło do opracowania założeń teoretycznych tzw. „polskiej szkoły konserwatorskiej”. W pozostałych zaborach dbałość o pomniki przeszłości stała się domeną prowadzących ożywioną działalność stowarzyszeń, takich jak np. Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości, którego prace miały duży wpływ na założenia pierwszych polskich aktów normatywnych dotyczących ochrony zabytków.

O Autorze

Hubert Mącik – Miejski Konserwator Zabytków w Lublinie, historyk sztuki, interesuje się głównie historią Lublina i Lubelszczyzny, w szczególności historią architektury i urbanistyki.