Na pierwszą ćwierć XIX wieku przypada powstanie w Lublinie ruchu wolnomularskiego. Reprezentowały go loże symboliczne do których zaliczano: Wolność Odzyskaną i Świątynię Równości.
Lożę Wolność Odzyskaną utworzono w Lublinie 9 lutego 1811 roku. Do tego ruchu w pierwszym rzędzie należeli wojskowi, wśród których Walerian Łukasiński szerzył dążenie niepodległościowe. Loża skupiała również światek prawniczy jak i lokalny samorządowy. Zasiadali w niej też urzędnicy, właściciele ziemscy, artyści – słowem lubelska inteligencja. W tej organizacji pracowali wybitni lubelscy działacze: doskonały prawnik Klemens Urmowski, pedagog Kajetan Morykoni (w loży sprawował ważną rolę mówcy), wydawca Jan Karol Pruski, czy rektor Szkoły Departamentowej Lubelskiej Andrzej Smolikowski. W 1815 roku Wolność Odzyskana posiadała 159 członków. Pięć lat później ich liczba wynosiła już 279.
Świątynia Równości posiadała 151 członków, w tym aż 97 zamieszkałych w Lublinie i stanowiących miejską inteligencję, która nie wyróżniała się szczególnie w ruchu niepodległościowym. Powstała w 1816 roku. To do tej loży należał prezes Komisji województwa lubelskiego oraz sam prezydent miasta. Poza tym zasiadali w niej między innymi: Franciszek Kuberski – profesor Szkoły Wojewódzkiej Lubelskiej; Kazimierz Nahajewicz – nauczyciel matematyki, mówca;
Lubelscy Wolnomularze zajmowali się głównie nauką, sztuką i dobroczynnością, gdyż takie obowiązki nakładały na nich przepisy lożowe. Tak więc otaczali specjalną opieką muzyków, krzewili poezję, krasomówstwo i malarstwo. To za ich działaniami powstało w Lublinie wiele towarzystw dobroczynnych i gospodarczych: Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Towarzystwo Gospodarczo-Rolnicze, Towarzystwo Przyjaciół Muzyki i Towarzystwo Dobroczynności.
Źródło:
Pamiętnik Lubelski 1935 – 1937, pod red. Z. Kukulskiego, Lublin 1938 [http://dlibra.umcs.lublin.pl – dostęp styczeń 2017]
