Czym jest renesans lubelski?

Wesprzyj portal, udostępniając znajomym:

Ze stylem architektonicznym o nazwie „renesans lubelski” mamy do czynienia od przełomu wieków XVI i XVII.

Nie od początku był tak nazywany i wyodrębniany jako oddzielny nurt w budownictwie. Do teorii historii sztuki prąd ów został wpisany dopiero w I połowie XX wieku, za sprawą Władysława Tatarkiewicza, który w dwóch swoich pracach naukowych zawał dużo informacji na ten temat. Są to książki o następujących tytułach: „O pewnej grupie kościołów polskich z początku XVII wieku” z roku 1926 oraz „Typ lubelski i typ kaliski w architekturze XVII wieku” z roku 1966. W wymienionych pozycjach autor jako pierwszy opisał i wyodrębnił budowle stawiane w tej stylistyce. W okresie powojennym, Polska z chęci pochwalenia się narodowym dorobkiem architektonicznym, przedstawiała renesans lubelski jako charakterystyczny dla naszego regionu nurt w sztuce, tym samym ustanawiając go częścią dziedzictwa artystycznego nowożytnej Europy.
Sam renesans lubelski powstał wręcz z popiołów, za sprawą wielkiego pożaru z 1575 roku, który zniszczył prawie całe miasto, a z drugiej strony spowodował napływ do Lublina murarzy włoskich, chcących pomóc w odbudowie i przekształcaniu tego, co się ostało w nowy styl budownictwa.

Kościół pw. Nawrócenia św. Pawła, ca. 1910. @WBP BC
Kościół pw. Nawrócenia św. Pawła, ca. 1910. @WBP BC
Wnętrze Kościoła pw. Nawrócenia św. Pawła,  ca. 1905. @WBP BC
Wnętrze Kościoła pw. Nawrócenia św. Pawła, ca. 1905. @WBP BC

Owy nurt architektoniczny jest typowy dla lubelskich budowli sakralnych, które czerpały inspiracje z XVII wiecznego renesansowego budownictwa włoskiego i niderlandzkiego oraz gotyku. Kościoły postawione w konwencji renesansu lubelskiego wyróżniają się prostym planem, węższym od nawy, a zakończonym półkolistym prezbiterium. Element charakterystyczny to lekkość i wysmukłość bryły, jak też precyzja w wykończeniu detali, szczególnie listwowych dekoracji sztukatorskich powstających w zaprawie murarskiej z domieszką środków mocno wiążących. Nacisk kładziono również na charakterystyczne sterczynowe szczyty, wyszczególnione piękne gzymsy i pilastry oraz kolebkowe sklepienia przyozdobione w elementy stiukowe. Warto też wspomnieć, iż to te budowle były pozbawione wież.

Kościół pw. Matki Boskiej Zwycięskiej. ca. 1908. @WBP BC
Kościół pw. Matki Boskiej Zwycięskiej. ca. 1908. @WBP BC

Renesans lubelski rozwijał się na podobnym poziomie w trzech większych miastach: w Zamościu, w Kazimierzu Dolnym i w Lublinie. W pierwszym z nich, jako wzorzec budowli w tym stylu służy Prezbiterium Kolegiaty Św. Tomasza z 1587 roku ze swoją geometryczną dekoracją kasetonową, zaprojektowaną przez Bernardo Morando. Świątynia charakteryzuje się również sklepieniem kolebkowym z lunetami. W podobnej konwencji stworzone zostały dwie inne zamojskie budowle: cerkiew grecko-ruska pod wezwaniem Św. Mikołaja (1618-1631) oraz kościół ormiański (1625-1644). Idealnie w renesansowy wzorzec lubelskiej architektury wpisuje się też kościół Farny Św. Jana Chrzciciela i Św. Bartłomieja w Kazimierzu Dolnym. W samym Lublinie, świątynie w tym stylu znajdują się głównie w obrębie Starego Miasta, Krakowskiego Przedmieścia i Kalinowszczyzny. Lubelski styl architektoniczny rozprzestrzenił się również po części na inne regiony. Elementy tego nurtu możemy spotkać w budowlach sakralnych na terenie Polski Wschodniej, jak też zachodniej Ukrainy i Litwy. Władysław Tatarkiewicz odnalazł je również w refektarzu oo. Paulinów na Jasnej Górze, w Wejherowie, Grodnie, Złoczowie i Żółkwi, a nawet w Wilnie.
By umieścić renesans lubelski w odpowiednim miejscu w kulturze i historii regionu, w roku 2013 Lubelska Regionalna Organizacja Turystyczna skompletowała dokument o nazwie „Szlak Renesansu Lubelskiego”, w skład którego weszło kilkadziesiąt budowli sakralnych, zawierających elementy pasujące do nurtu. W spisie znalazły się nie tylko budowle z Lublina. Objęto nim również świątynie z sześciu powiatów województwa lubelskiego. Co warto dodać, w wykazie opisane zostały dodatkowo budowle świeckie, takie jak np. spichlerze w Kazimierzu Dolnym czy pałac w Gardzienicach. By uświadomić mieszkańców w temacie renesansu lubelskiego, rok 2013 ogłoszono rokiem tego właśnie stylu w historii sztuki. W ramach tego projektu Lubelska Regionalna Organizacja Turystyczna zorganizowała mnóstwo ciekawych wydarzeń kulturalnych, jak i edukacyjnych. Interesujące wykłady i wystawy przyciągnęły mieszkańców i przyjezdnych, co wskazuje na to, że renesans lubelski nie pozostaje obojętny społeczeństwu i że warto zwracać uwagę na jego walory architektoniczne i miejsce w kulturze Wschodniej Polski.
Jako najważniejsze przykłady renesansu lubelskiego w mieście wymienia się kilka budowli. Pierwszą z nich jest kościół Nawrócenia Św. Pawła Apostoła. W latach 1601-1607 świątynia przeszła przebudowę, zainicjowaną przez Jakuba Balina i Rudolfa Negroni. Ci dwaj architekci nadali jej styl lubelski, stosując charakterystyczne, dosyć bogate sztukaterie na sklepieniu oraz motyw kimationu, różne figury i dekoracje. Znajdujący się nieopodal (ul. Narutowicza) kościół Powizytkowski Matki Boskiej Zwycięskiej również prezentuje cechy charakterystyczne dla omawianego nurtu. Przebudowa prezbiterium i refektarza dokonana w połowie XVII wieku, wzbogaciła świątynię o bogato zdobione sklepienie kolebkowe z lunetami oraz filar, obfitujący w dekoracje sztukateryjne. Dodatkowy element dopełniający całość to postacie świętych i aniołów, okolone ramami. Następnym ciekawym przykładem jest kościół św. Ducha, zlokalizowany przy Krakowskim Przedmieściu. Znajdujące się wewnątrz prezbiterium i sztukaterie w podłuczach arkad, stworzone przez Jana Cangerle, pozwalają wpisać tę budowlę w schemat renesansu lubelskiego. Kolejną świątynią wartą uwagi jest kościół Ojców Dominikanów Św. Stanisława, doszczętnie zniszczony w pożarze z roku 1575. Architekt Rudolf Negroni dokonał odrestaurowania budynku na styl lubelski. Elementem podstawowym było stworzenie nowego sklepienia z lunetami oraz dodanie do fasady ozdobnych gzymsów i sterczyn.

Kościół Dominikanów. ca. 1930. @WBP BC
Kościół Dominikanów. ca. 1930. @WBP BC

Opisane przykłady to tylko niewielka część budowli charakterystycznych dla renesansu lubelskiego. Na terenie Lubelszczyzny jest ich jeszcze co najmniej kilkadziesiąt. Wszystkie charakteryzują się podobną architekturą, wprowadzoną dzięki wpływom włoskich muratorów. Warto również pamiętać o tym, że byłoby o wiele więcej świątyń czy budynków świeckich o cechach omawianego stylu, jednakże uległy zniszczeniu i ponowna odbudowa na kształt początkowy nie była możliwa, stąd nie wykazują już one cech renesansu lubelskiego. Budynki, które pozostały warto chronić i zapobiegać ich niszczeniu, aby móc dalej szczycić się osiągnięciami i wpływami renesansu lubelskiego na inne nurty w historii sztuki.

Bibliografia:
J. Teodorowicz-Czerepińska, Renesans lubelski, „Renowacje i zabytki”, nr 3, Lublin 2011.
T. Adamek, Renesansowa architektura Lublina, W: Tadeusz Radzik, Adam Witusik, Lublina w dziejach i kulturze Polski, Lublin 1997.
Szlak Rensansu Lubelskiego: http://renesanslubelski.pl/ – dostęp listopad 2014.
Fotografie: http://bc.wbp.lublin.pl/dlibra

Polecam