Lublin, jedno z najstarszych i najważniejszych miast wschodniej Polski, od wieków zachwycał nie tylko swoją historią i architekturą, ale także zielenią. W XIX wieku mieszkańcy mogli cieszyć się licznymi ogrodami i parkami, które stanowiły zarówno miejsca spacerów, jak i przestrzenie wypoczynku. Ogród Saski, cmentarz na Rurach, Foksal czy Plac Litewski były nie tylko elementami krajobrazu, ale także świadkami wydarzeń historycznych i zmian społecznych. Wiele z tych miejsc istnieje do dziś, choć ich wygląd i funkcje uległy zmianom. Przyjrzyjmy się, jak wyglądały lubelskie ogrody w drugiej połowie XIX wieku.
Jednym z najważniejszych i najbardziej reprezentacyjnych parków XIX-wiecznego Lublina był Ogród Saski. Powstał w 1837 roku na terenach dawnego folwarku Świętego Ducha, które wcześniej służyły jako miejsce składowania odpadów i gruzu. Dzięki wsparciu mieszkańców i według projektu inżyniera Feliksa Bieczyńskiego, teren ten przekształcono w park w stylu angielskim.
Ogród rozciągał się na falistym terenie, co naturalnie sprzyjało stworzeniu malowniczych ścieżek, dolin i pagórków. Spacerujący mogli podziwiać liczne aleje, a także brzozowy lasek, w którym umieszczono kamień upamiętniający założenie parku. W centrum znajdowała się altana, gdzie działała cukiernia, a także punkt sprzedaży wód mineralnych. W pobliżu altany urządzono ozdobny kompas, którego cyfry ułożono z bukszpanu. Park miał także drewniany pawilon z kopułą, przeznaczony dla osób pijących wody mineralne – latem organizowano tam loterie fantowe.
Ogród Saski zajmował powierzchnię około 35 800 sążni kwadratowych (około 12,8 ha) i był bogaty w roślinność. W 1854 roku inżynier Bieczyński naliczył tam aż 391 gatunków drzew i krzewów, w tym popularne lipy, kasztanowce, topole czy modrzewie, ale także rzadziej spotykane w Polsce rośliny, jak azalie, bignoniasy, katalpy, rododendrony czy cedry.
Na skraju ogrodu, w pobliżu drogi prowadzącej na Wieniawę, znajdował się murowany słup z wnęką, w której dawniej stała figura Chrystusa. Postawiono go w 1723 roku jako wotum za ocalenie miasta przed zarazą. W pobliżu parku inżynier Bieczyński założył także szkółkę morwową, mającą wspierać rozwój jedwabnictwa, jednak w XIX wieku teren ten popadł w zaniedbanie. W obrębie tej plantacji wznosiła się ośmiokątna baszta, istniejąca już prawdopodobnie w roku 1468 jako strażnica podmiejska (dziś wiemy o szubienicy – przyp. red.), a za czasów austriackich była tu szubienica. W 1885 roku była tu prochownia.
Przy głównym wejściu do ogrodu angielskiego stał i stoi mały domek ogrodnika. Jak pisze, L. Vittelius w „Ogrodniku Polskim”, zbudowany był z cegieł po rozbiórce kościoła farnego św. Michała w 1855 roku.
Z głównego wejścia do Ogrodu Saskiego można było wyjść na ulicę zwaną Lipkami, obsadzoną czterema rzędami dorodnych lip. Aleja ta prowadziła do cmentarza na Rurach, położonego za wałem miejskim. Cmentarz ten, otoczony zielenią, był starannie utrzymany i sprawiał duże wrażenie na odwiedzających. Oprócz części katolickiej znajdowały się tam także cmentarze ewangelicki i prawosławny.
Teren cmentarza pierwotnie należał do zakonu brygidek, które w 1794 roku odstąpiły go miastu z przeznaczeniem na miejsce pochówku. Na szczególne wyróżnienie zasługują działania radnego miejskiego Witoszyńskiego i ogrodnika-amatora Stopczyka, którzy około 1870 roku doprowadzili nekropolię do porządku i wzbogacili ją o drzewa, krzewy oraz klomby kwiatowe. Spoczęły tam prochy wielu znanych lublinian, m.in. Sebastiana Klonowica, których przeniesiono tam po rozbiórce kościoła św. Michała.
Za rogatkami miejskimi, na wzgórzu nad rzeką Czerniejówką, w latach 1864–1870 założono nowy ogród, zwany Brownicami (w opracowaniu tak napisano i tu zachodzi wątpliwość czy autor się pomylił, czy rzeczywiście tak nazywano też ten ogród – przyp. red.) lub Foksalem. Powstał on na terenach należących wcześniej do wsi Bronowice, przyłączonej do Lublina w XVI wieku. Teren ten miał bogatą historię – w XIX wieku znajdowały się tam kamieniołomy, a także szańce wojskowe z 1831 roku (powstania listopadowego).
